ابن دایه
اِبْنِ دایه، شهرت دو تن از دیوانسالاران و دانشمندان برجستۀ شیعی مذهب دربار عباسیان و سپس طولونیان مصر، در سده‌های 3 و 4 ق/ 9 و 10 م:
1. ابوالحسن، یا ابویعقوب یوسف بن ابراهیم بن دایۀ بغدادی مصری (د 265 ق/ 879 م)
معروف به كاتب و حاسب (مسعودی، 6/ 262، 426؛ یاقوت، 5/ 155؛ ابن ابی اصیبعه، 2/ 49) نویسنده و ادیب. وی در بغداد دیده به جهان گشود. در منابع كهن تاریخ تولد او ذكر نشده، ولی سزگین سال تولد او را 180 ق/ 796 م ذكر كرده است (GAS, I/ 373). مادر او دایۀ خلیفه، ابواسحاق ابراهیم بن مهدی (خلافت: 201-203 ق/ 817- 819 م) بود و به همین سبب او و فرزندش ابوجعفر احمد را «ابن دایه» خوانده‌اند. بنابراین یوسف و ابراهیم بن مهدی برادر رضاعی بودند (یاقوت، 5/ 154، 159؛ قس: مسعودی، 2/ 305 كه شاید به همین سبب او را یوسف بن ابراهیم بن مهدی خوانده است).
یوسف از ندیمان ابراهیم بن مهدی و ظاهراً از كارمندان دیوانی او بود (ابوالفرج، 1/ 268، 16/ 6؛ مسعودی، 6/ 262؛ EI2). از این رو با دانشمندان و پزشكان مشهور چون جبرائیل بن بختیشوع و احمد بن هارون شرابی رابطه داشت (یاقوت، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه، 2/ 57). بعد از مرگ ابراهیم بن مهدی، یوسف در 225 ق/ 840 م بغداد را به قصد دمشق ترك گفت (یاقوت، همانجا) و در آنجا ظاهراً با عیسی بن حكم پزشك رابطه یافت (ابن قفطی، 249)، اما در دمشق نماند و راهی مصر شد و در قاهره اقامت گزید (سوتر، 42). آنگاه به دربار احمد بن طولون (حک 254- 270 ق/ 868-884 م) پیوست و در آنجا ضمن دبیری، وظیفۀ ادارۀ امور مالی را بر عهده گرفت (GAS، همانجا). چون یوسف با دولت عباسی و ابن مدیر، رئیس دیوان خراج و رقیب پیشین ابن طولون (ابن اثیر، 7/ 187) ارتباط داشت (EI2). احمد بن طولون در حق وی بدگمان شد و او را به زندان افكند، ولی اندكی بعد با شفاعت عدۀ زیادی از دوستانش از زندان رهایی یافت (یاقوت، 5/ 155- 159).
یوسف بن ابراهیم را كه گاه با عنوان حاسب (حسابگر) از او یاد می‌كنند، از شاگردان اسماعیل بن ابوسهل بن نوبخت (از شیوخ امامیه) شمرده‌اند (قس: یاقوت، 5/ 155) و چون علاوه بر این، دو فرزند وی، قاسم و احمد نیز شیعه بوده‌اند، شیعی بودن یوسف را نیز محتمل دانسته‌اند (امین، 10/ 316). داستانی كه یاقوت دربارۀ یاری ابن دایه به یكی از بزرگان طالبیان مصر ذكر كرده (5/ 185، 159)، نیز مؤید این معنی است. یوسف بن ابراهیم سرانجام در مصر درگذشت. به نظر می‌رسد كه ابن طولون همواره به او بدگمان بوده است. زیرا پس از مرگ او، دو پسرش احمد و قاسم را با كتاب و نوشته‌های او توقیف كرد تا مگر سندی دال بر جاسوسی آنها بیابد، اما چون چیزی نیافت آزادشان كرد (یاقوت، 5/ 158).
آثـار
آثاری به ابن دایه نسبت داده شده كه تاكنون چیزی از آنها به دست نیامده است. این آثار عبارتند از:
1. اخبار ابراهیم بن مهدی كه مسعودی (7/ 68) به ویژه بر بخشی از آن كه مربوط به روزگار عزل و اختفای ابراهیم است، تأكید كرده و چنین می‌نماید كه آن كتاب در دسترس او بوده است و ابوالفرج اصفهانی در اغانی (مثلاً 1/ 253، 268، 16/ 6، 249) نیز ظاهراً بیشتر اطلاعات خود را دربارۀ ابراهیم بن مهدی از این كتاب برگرفته است.
2. اخبار ابی نواس و المختار من شعره. ابن ندیم این كتاب را به یوسف بن دایه نسبت داده است (1/ 182؛ قس: واصف، 8).
3. اخبار الطب یا اخبار الاطباء یا اخبار المتطببین مع الملوك، كتابی در تاریخ پزشكان و دستورات طبی آنها به سلاطین دربارۀ خوردنیها و نوشیدنیها (مسعودی، 7/ 68؛ یاقوت، 5/ 159؛ صفدی، 1/ 54). ظاهراً ابن‌قفطی (ص 248) و ابن‌ابی‌اصیبعه (مثلاً 1/ 118، 2/ 49-57) و ابن حوقل به تصریح خود او (1/ 124) برخی از اطلاعات خود را از ابن دایه (پدر) گرفته‌اند. این كتاب به فرزند او احمد بن یوسف نیز نسبت داده شده است (GAL, S, I/ 229).
4. كتاب الطبیخ. یاقوت (5/ 159) آن را به ابوجعفر احمد بن دایه نسبت داده، اما این اثر باید از آن یوسف بن دایه باشد كه به تبع حامی خود ابراهیم بن مهدی آن را نوشته است (قس: EI2).
2. ابوجعفر احمد بن یوسف بن ابراهیم
فرزند ابن دایۀ سابق الذكر، ریاضی‌دان، منجم، مورخ، پزشك و كاتب دستگاه طولونیان مصر. وی احتمالاً پیش از سال 260 ق و به قولی میان سالهای 245-250 ق/ 859-864 م زاده شد (روزنتال، 180؛ EI2) و میان سالهای 230-340 ق/ 942-951 م درگذشت (یاقوت، همانجا). از جزئیات زندگی وی آگاه نیستیم و در مآخذ نیز عمدتاً به آثار علمی او اشاره شده است. او را شیعه (ابن طاووس، 128) و از علاقه‌مندان و ستایندگان اهل بیت (ابن شهر آشوب، مناقب، 3/ 70؛ همو، معالم العلماء، 151) شمرده‌اند.
احمد در مصر به تحصیل علم و ادب پرداخت و به ویژه در ریاضیات چندان تبحر یافت كه او را یكی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان اسلامی سدۀ 4 ق/ 10 م و در ردیف ثابت بن قره، ابوالوفا، ابن‌عراق و خجندی دانسته‌اند (GAS, V/ 288-290). ترجمۀ آثار ریاضی او به زبان لاتین، در تكمیل دانش ریاضیات در سده‌های میانه تأثیر زیادی داشته است، ازجمله لئوناردو فیبوناتچی پیزایی و یوردانوس نموراریوس از ریاضی‌دانان سدۀ 13 م (7 ق) در آثار خود او را ستوده و از او بهره جسته‌اند (همانجا) و با اقلیدس و بوئتیوس همپایه‌اش دانسته‌اند (شرادر، 1/ 39).
آثـار
ابن دایه آثار متعددی در زمینۀ علوم و تاریخ پدید آورده بوده كه برخی از آنها به زمان ما نیز رسیده و در كتابخانه‌های مختلف موجود است. مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. رسالة فی النسبة و التناسب (ابن صاعد، 57؛ ابن قفطی، 78؛ سوتر، GAS; 42، همانجا) كه یكی از آثار مهم ابن دایه می‌باشد، دربارۀ نسبت و تناسب است و بخش عمدۀ آن، شرح مقالۀ پنجم اقلیدس (ه م) را در بردارد. نسخه‌های خطی آن در قاهره (خدیویه، 5/ 198) و الجزیره موجود است. این اثر توسط گراردوس كرمونایی به لاتین ترجمه شده است. اگر چه قبل از ابن دایه، ثابت بن قره نیز این روش را در تناسب به كار برده بود، اما كار ابن‌دایه منظم‌تر و دقیق‌تر بوده است (GAS، همانجا).
2. رسالة فی القسی المتشابه (سوتر، همانجا؛ GAS, V/ 290). نام دیگر آن الاقواس المتماثلة است (شاكر، 2/ 184). این اثر كه رساله‌ای است در قوسهای متشابه، توسط گرهارد كرمانویی به زبان لاتین ترجمه شده است (GAS، همانجا؛ سوتر، 43). دست نوشته‌های ترجمۀ لاتین در اكسفورد و پاریس (همانجاها) و نسخۀ خطی عربی آن نیز در آكسفورد موجود است (سوتر، GAS; 42، همانجا).
3. شرح بر كتاب الثمر منسوب به بطلمیوس (ابن قفطی، 78؛ ابن صاعد، 57؛ GAL, S, I/ 229 ). این كتاب با نامهای كتاب الثمر (یاقوت، 5/ 160)، شرح رسالة فی الفلك لبطلمیوس (عمر، 16)، ترجمة كتاب الثمرة (صفدی، 8/ 283)، تفسیر الثمرة لبطلمیوس (ابن طاووس، 128)؛ كتاب الثمرة لبطلمیوس بن فلبوس القوذی مع شرح احمد الطولونی ( آلوارت، V/ 276) نیز آمده است. نسخ خطی آن در برلین (همانجا) و واتیكان (GAL, S، همانجا) محفوظ است. همچنین نسخه‌ای نفیس از آن دارای تاریخ 371 ق به خط عبدالرحمان صوفی رازی در كتابخانۀ ملك موجود است (جامعه، 3(1)/ 6) كه با توجه به تاریخ درگذشت ابن دایه ظاهراً قدیمی‌ترین نسخه است در فهرست كتابهای خطی كتابخانۀ ملی ملك (ملك 1/ 189) این كتاب ترجمه و شرح ابوعلی حسین بن عبدالرحمان صوفی رازی معرفی شده است، اما با توجه به اینكه در هیچ یك از مآخذ به شرح و ترجمۀ صوفی رازی اشاره نشده است، چنین به نظر می‌رسد كه كاتب با مؤلف اشتباه شده باشد.
4. رساله‌ای دربارۀ اسطرلاب. نسخ خطی آن در اكسفورد و احتمالاً در لیدن محفوظ است (سوتر، 42).
آثار چاپی
1. كتاب المكافاة، مجموعه‌ای است مشتمل بر 71 داستان از رویدادهای عراق و مصر و سایر كشورهای اسلامی و زندگی اجتماعی عصر طولونیان. این كتاب به 3 بخش تقسیم می‌شود: 31 حكایت در ثواب و پاداش كارهای نیك، 21 حكایت در اعمال ناپسند و سزای آن و 19 داستان دیگر در عاقبت نیك (حسن العقبی). یاقوت (5/ 160) و حاجی خلیفه (1/ 667) و برخی مآخذ دیگر «حسن العقبی» را به عنوان اثری مستقل آورده‌اند، در صورتی كه بخشی از كتاب المكافاة است. این كتاب نخست در 1914 م طبع گردید و سپس در1941 م به كوشش محمدامین افندی عبدالعزیز در قاهره چاپ شده است (شاكر، 1/ 185). 2. كتاب العهود الیونانیة المستخرجة من رموز كتاب السیاسة لافلاطن یا العهود الیونانیة (منجد، 1/ 40-41، 4/ 23) یا كتاب السیاسة لافلاطون یا العهود الیونانیة (منجد، 1/ 40-41، 4/ 23) یا کتاب السیاسة لافلاطون (GAL, S، همانجا) كه احتمالاً گزیده‌ای از كتاب سیاسة افلاطون است؛ این اثر جزو كتاب الاصول الیونانیة للنظریات السیاسیة فی الاسلام در 1954 م در قاهره و نیز در 1971 م در الجزیره با عنوان الفلسفة السیاسیة عندالعرب منتشر شده است (منجد، همانجاها).
آثار منسوب
سیرة احمد بن طولون و ابنه خمارویه ( GAL, S، همانجا)، در ترجمۀ حال احمد بن طولون و فرزندش. یاقوت (5/ 159-160) این كتاب را زیر 3 عنوان و كتاب مستقل: سیرة ابن ابی الجیش خمارویه و كتاب سیرة هارون بن ابن ابی الجیش و سیرة احمد بن طولون آورده است و چنین به نظر می‌رسد كه اینها آثار مستقلی نبوده و همه بخشهایی از كتاب اخیر هستند؛ اخبار غلمان بن طولون؛ كتاب مختصر المنطق كه برای وزیر علی بن عیسی بن جراح تألیف كرده است (یاقوت، 5/ 160)؛ رسالة لابی سلیمان فی الطبایع المركبة (سید، 1/ 429)؛ اخبار المنجمین كه حاجی خلیفه آن را از آثار پدر او یوسف بن دایه دانسته، ظاهراً باید از آن احمد بن دایه باشد، زیرا وی در ریاضیات و نجوم متبحر بوده و چنانكه یاد شد آثاری در این زمینه پدید آورده بوده است.
مآخذ
ابن ابی اصیبعه، ابوالعباس احمد بن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت، 1956 م؛ ابن‌اثیر، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، 1938 م؛ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، 1380 ق؛ همو، مناقب آل ابی طالب، قم، علمیه؛ ابن صاعد اندلسی، احمد، طبقات الامم، به كوشش لویس شیخو، بیروت، 1912 م؛ ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف، 1368 ق؛ ابن قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحكماء، بغداد، مكتبة المثنی؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به كوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ جامعه، خطی؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خدیویه، فهرست؛ روزنتال، فرانتز، تعلیقات بر الاعلان بالتوبیخ سخاوی، بغداد، 1963 م؛ سید، خطی؛ شاكر، مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون، بیروت، 1980 م؛ شرادر، دوروتی و. ، «ابن دایه»، ترجمۀ احمد بیرشك، زندگی‌نامۀ علمی دانشمندان اسلامی، تهران، 1365 ش؛ صفدی، صلاح‌الدین، الوافی بالوفیات، به كوشش محمد یوسف نجم، 1381 ق؛ عمر، محمد عزت، فهرس المخطوطات المصورة، حلب، 1406 ق/ 1986 م؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، به كوشش باربیه دومنار، پاریس، 1877 م؛ ملك، خطی؛ منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعة، بیروت، 1398 ق؛ واصف، محمودافندی، تعلیقات بر دیوان ابی نواس، قاهره، 1898 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز: